Over fake news is al veel gezegd en geschreven, er gaat geen dag voorbij of je komt in aanraking met de term. Maar het fenomeen is zo oud als de straat, dus waarom krijgt het plots zoveel aandacht? En hoe kan je vermijden dat fake news je bedrijf in een slecht daglicht stelt? Kris Poté, vice president Marketing & Communication bij Capgemini deelt zijn mening over de wereld van (alternatieve) feiten en fictie. 
Heb je een eigen definitie van het fenomeen fake news?
Toch wel, maar de vraag is of een eigen definitie voldoende is. Volgens mij is nepnieuws een techniek om onder het mom van neutrale berichtgeving dingen aan te kondigen die niet juist zijn en die bedoeld zijn om te manipuleren. Wanneer men onwaarheden gebruikt als communicatiemiddel om mensen te overtuigen van een zaak, dan wordt het gevaarlijk. En dat vormt een bedreiging voor de media, de journalistiek en zelfs voor de maatschappij op zich.
In de Verenigde Staten blijft fake news sinds de verkiezingen een hot topic, is daar een verschil met Europa?
In Amerika wordt de term nepnieuws op verschillende manieren gebruikt. Daar wordt vaak gezegd dat iets nepnieuws is wanneer het van een medium komt dat geneigd is tegen je zaak te praten, sommige televisiezenders krijgen daar regelmatig dat verwijt. Maar dat is volgens mij niet het echte nepnieuws, omdat de bedoeling om te misleiden daar ontbreekt. Soms noemt men zaken ook nepnieuws terwijl ze dat helemaal niet zijn. Je kan zaken op verschillende manieren voorstellen zonder aan de feiten te raken, maar daarachter duid je dan een opinie. Als ik zeg ‘Trump heeft de Amerikaanse presidentsverkiezingen gewonnen’ of ‘Trump had minder stemmen dan Clinton bij de presidentsverkiezingen’, dan zijn dat allebei feiten. Maar de tweede zin geeft waarschijnlijk het gevoel weer dat ik eerder een Clinton-fan dan een Trump-fan ben. Da’s geen nepnieuws,hé.
Komt fake news voornamelijk voor in de politiek?
Nee, zeker niet. Ik geef nu een voorbeeld uit de politiek maar er zijn zeker ook commerciële voorbeelden. In Frankrijk kent iedereen de Carambar-snoepjes, gekend om de flauwe mopjes die op de wikkel gedrukt staan. Op een bepaald moment verspreidde het bedrijf het ‘nieuws’ dat het zou stoppen met die mopjes. Gevolg: massaal veel reacties van mensen die vonden dat die mopjes moesten blijven omdat dat bij de eigenheid van die snoepjes hoort. En het was gewoon een reclamestunt. Dus sales, marketing en politiek gebruiken het allemaal, met als doel te bewijzen dat zij de waarheid in pacht hebben. Maar wat mij het meest verontrust is dat fake news door communicatiemensen steeds vaker gebruikt wordt als instrument van communicatie. Er bestaat al een overaanbod aan informatie in de media en op sociale media, als je daarin nog eens berichten verspreidt om lezers te misleiden… Dat lijkt mij geen goed, ik zou zelfs zeggen een vals instrument voor communicatiespecialisten. En dan heb ik het nog niet eens over de deontologische bezwaren.
Je kan je afvragen wat het verschil is tussen fake news en propaganda, wat denk jij?
Op zich is propaganda binnen de communicatiewetenschappen een bekende vorm van berichtgeving, alleen is die berichtgeving bedoeld om te beïnvloeden en is die eigen aan dictatoriale regimes.
Denk je dat media nieuws op een andere manier brengen om door het algoritme van Facebook te geraken?
Dat kan, maar dat is op zich geen probleem. Zaken op een andere manier voorstellen is oké, iedereen heeft zijn eigen invalshoek. Kijk naar de opwarming van de aarde, Greenpeace en Total zullen die allebei op een andere manier voorstellen of belichten. Het is pas wanneer je echt gaat misleiden en niet meer voldoet aan de deontologie dat je verkeerd bezig bent. Want zaken verkeerd voorstellen is nooit de bedoeling van journalistiek of communicatie. Door de massa aan informatie in de media en op sociale media, wordt het voor de gewone burger moeilijk om door het bos van informatie de boom van de feiten of de waarheid te zien. Er ligt een verpletterende verantwoordelijkheid bij elke journalist, blogger of communicatiedeskundige om de feiten te bewaren zoals ze zijn. Iedereen zal de feiten op een andere manier duiden, maar een feit is en blijft een feit. Fake news kan nooit de basis van een communicatieprofessional, journalist of blogger zijn.
Is fake news een westers fenomeen?
Absoluut, omdat het samen gaat met een vorm van vrijheid van meningsuiting. Sinds de Verlichting zijn we het erover eens in de Westerse wereld dat iedereen voor zijn mening mag uitkomen, ook al is dat niet de onze of die van het grote publiek. Daardoor heeft nepnieuws de zuurstof gekregen die het nodig had om te ontstaan. Als die vrijheid er niet is, in dictaturen, is er enkel sprake van propaganda. Alle andere zaken worden gecensureerd omdat de mening van het regime de enige echte “waarheid” is.
Wat kan je als consument doen om fake news van “echt nieuws” te onderscheiden?
Het is eigen aan de mens dat hij beïnvloedbaar is, maar je hoeft geen journalist te zijn om je te wapenen tegen fake news. Ik zou twee dingen aanraden: lees aandachtig zodat je geen subtiliteiten mist en gebruik je kritisch vermogen. Dat tweede punt lijkt mij zeer belangrijk voor de toekomst, we zouden daar van jongs af aan mee bezig moeten zijn. Wat minder vluchtig zijn, de zaken kritisch tot ons nemen en een portie gezond verstand, ik denk dat we daar al ver mee komen.
Hoe wapen je je als bedrijf tegen fake news?
Mijn belangrijkste tip is: als je geen slachtoffer wil zijn, begin er dan zelf niet mee. De verleiding is soms groot, je wil iets unieks doen, een stunt, maar dat is de snelste weg om zelf slachtoffer te worden. Elk bedrijf heeft wel een deontologische of ethische code, ook Capgemini. Dus gebruik die code en misleid je klanten, partners, werknemers niet. Als je als bedrijf altijd op een geloofwaardige manier communiceert, heeft de consument ook de perceptie dat je een serieus en ernstig bedrijf bent. Het duurt jaren om zo’n reputatie op te bouwen en ze kan heel snel afgebroken worden, dus laat je alsjeblieft niet verleiden. Blijf geloofwaardig, dan zal de consument ook geloof hechten aan je communicatie. En vergeet niet : tegenwoordig bestaan er ook apps die nepnieuws kunnen detecteren. KBC heeft er trouwens al zo eentje en die blijkt – na een uitgebreide testperiode – naar behoren te werken.
Is fake news van alle tijden?
Uiteraard! Ik vind het bizar dat fake news nu verkozen is tot internationaal woord van het jaar. Eind 19e eeuw stond het al letterlijk in krantencartoons in de Verenigde Staten, zelfs in de klassieke oudheid was er sprake van nepnieuws. Mooi voorbeeld is dat van Cleopatra. Zij verspreidde het gerucht dat ze zelfmoord had gepleegd, met de bedoeling dat haar minnaar hetzelfde zou doen. En die heeft dat dan ook nog gedaan! Dus fake news is zeker van alle tijden, het is niet het woord van dit jaar, het is een woord van eeuwen.
Wat betekent persvrijheid wanneer het internet beheerst wordt door een beperkt aantal technologiebedrijven?
We zouden ons de vraag kunnen stellen of bepaalde technologiebedrijven zouden moeten beantwoorden aan de regels waaraan normale mediabedrijven moeten beantwoorden. Denk aan GDPR, het recht van antwoord, het recht om vergeten te worden, laster en eerroof, valse aantijgingen, racisme, noem maar op. Grote technologiebedrijven hebben niet het statuut van mediabedrijf of uitgever, maar vervullen wel voor een deel die rol. Ze zouden moeten beantwoorden aan dezelfde deontologische codes en dezelfde wetgeving. Die regels zijn in de VS veel soepeler. Ik vraag mij echt af welke het verschil nog is tussen een mediabedrijf en bepaalde technologiebedrijven. De algoritmes die door slimme jongens en meisjes achter bijvoorbeeld Facebook en Google uitgevonden worden, daarvan hebben we het einde nog lang niet gezien. Hun macht in de media wordt alleen maar groter en groter.
